HISTORISCHE KRING HUIZEN
2e jaargang no. 1 , 1 98 1
Van het Bestuur
Alle leden en belangstellenden in onze Kring wensen wij een goed 1 9f31 toe! Voor de Historische Kring bestaan de goede voornemens voor het nieuwe jaar in het voortzetten van onze activiteiten, met name de voorbereiding van ledenavonden met onderwerpen die weer uw belangstelling waard zijne
Hierbij dient op deze plaats te worden vermeld dat de Krina bij dit streven een steuntje in de rug heeft gekregen doordat onze gemeente ons een startsubsidie heeft toegekende Bij onze beperkte middelen en dus ook beperkte mogelijkheden betekent deze sub— si die een stirnwlans om voort te gaan. Maar vooral ook een persoon— lijke betrokkenheid en deelneming van onze leden zijn voorwaarden voor de ontwikkeling van verdere activiteiten!
Zoals u in de uitnodiging bij dit berichtenblad vindt aangekondigd, wordt op donderdag 22 januari a e so de eerste leden avond in het nieuwe jaar gehouden, deze keer weer in de Boerderij . We krijgen daar een deskundige inleiding over onze historische molens. Deza zorgden vele eeuwen zonder voor het malen van graan, het uitslaan van water, het zagen van hout, het persen van zaden, enz . Vrijwel iedere plaats had vroeger zijn eigen korenmolen de wind waait overal ! Zoals u weet, heeft Huizen ook een molen gehad ( zie ook verderop in dit berichtenblad) .
Een ander onderwerp dat wij op ons lijstje hebben staan, is de Hui zer klederdracht, haar sociale betekenis en de ontwikkeling ervan in de loop der tijden. De grote isab€, ioals we die thans nog kennen, is wel de laatste uitbundige bloei van een hoofdtooi, die voor een halve eeuw terug veel bescheidener was.
Wij denken ook aan een inleiding of causerie die betrekking heeft op de plaatselijke en streel<archieven. Het zou zeker interessant zijn om bijzonderheden over personen of gebeurtenissen die ons ook nu nog wat te zeggen hebben voor het voetlicht te brengen.
T n maart stellen wij ons voor enl<ele huishoudelijl<e zaken, de Kring betreffende, op een ledenvergadering te behandelen. Daarbij is het idee naar voren gekomen om een Hui zer samenspraak te houden. Het zou Ieul< zijn als dat Iul<tec
Eind mei, beg in juni bestaat het plan om een wandeling te houden door Huizen en omgeving, waarbij het het bijzonder • zal gaan om historische monumenten uit onze cultuur en natuur.
Graag tot ziens,
C. J e Lindhout, Voorzitter
nre
Onze standerdkorenmolen uit Huizen N e He
Onder de eerste aanwinsten van het pas gesti chte Nederlands
C)penluchtmuseum behoorde de standerdmolen uit het Gooi se dorp
Huizen. Poqingen van de Bond Heemschut orn deze voor het dorp Huizen zo IK arak ter is ti eke renmolen ter plaatse te behouden mislukten o In 1 91 6 werd de molen door het museum voor f 1 50 gekocht, en door aannemer G e Kuyper te Arnhem voor ongeveer • f 2500 op de Waterberg herbouwde In april 1 91 7 was de opbouw in het museum voltooide
De molen dateert waarschijnlijk uit het begin van de 1 8e eeuw; op cl (2 zware steenbalk baven de standerd staat 1758, op het sprankel ijk bovenwiel, dat later vervangen werd: Ano 1 762 C) 0 1\! . ; op een dwarsbalk op de maalzolder staat ingekerfd: 2 D e co t e ANO 1 722 en 1 720 op een andere balk van • de maalzolder is EE BING 23/4 1 834 geschilderde
De molen is in he:t [TI C! s al ele keren gerestaureerd, de eerste keer na een zware storm in 1 g 230 Up 1 g november 1 g (13 beschadigden twee bomen de onderbouw. Deze werd nadien vernieut"-!:
In 1 948 opende het onderhandelingen met de gemeente Haren in Groningen over de aankoop van het materiaal van een apen houten standerdkorenrnolen uit lYLjsseI , gemeente Onstwedde. Deze in 1827 gebauwd e molen was door s de gemeente Haren aangekocht, afgebrol<en en opgeslagen e Het museum wilde met deze onderdelen de zich in zeer slechte staat bevindende Huize r molen in zijn geheel vervangen e Door de slechte toestand van het materiaal was dit evenwel niet mogelijk. Slechts een aantal onderdelen werd in 1 9 49/50 bij het uitvoeren van uitgebreide herstellingen gebruikt. Het uit Huizen stammende bovenwiel met het jaartal 1 720 (ver— moedelijl< doelend op een latere vervanging van het aar sprankel ijke wiel) werd vervangen door dat van de friussel er molen. Hierop staat te lezen: POPKES 1827 DEN 1 en POPKE ROELOFS PETZ E DUN 1 JULY 14327 en KLASEN DE
E lk! (MAK ER 1 827. De molen, die als open standerdmolen, anders gezegd I met onbedel<te voeten en schoren ! in het museum werd ge— bouwd, kreeg in 1 952 een gesloten onderbouw van hout met een rieten dak o
De Huize r molen vertegenwoordigt het oudste molen type, dat ans
land IK ent, œmelijk de standerdmolen. Dit type ontleent zijn naam aan de I standerd t een vertik ale eikenhouten spil , waarcmheer, het gehele molenlnui s cjraaicaar is. Deze standerd rust op een kruis van bal IK en en wordt in vertik ale stand geh01_Jden door dubbele schoren. Het geheel steunt op vier zware g ernetselcl e voeten, de zgn. teerlingen, De molen staat in het rnu s el-lffì , net als in Huizen, op een I' unstmatig opgeworpen heuvelG ,cJ e belt. Het houten molenhuis is rebhthocl<iq van vorm. 'De voorkant, die steeds naar de wind gekeerd mo 2 t staaru is smaller gehouden, zodat de romp minder weerstand biedt aan de wind. De werkruimte van de molenaar bestaat uit twee boven elkaar gelegen zo I {jers in het molenhuise Op de bovenste, de steen zolder, bevindt zich de maal stoel en het gaande werk; OP de onderste zolder, de maal-• zolder, wordt het gemalen meel via de meell<0ker in zakken
Via een trap aan de achterzijde bereikt de mulder het bordes en de maalzoldec en via een binnentrap de steen zolder. Onder het bordes steekt de zware staartbalk uit, die het molen-
nrc
huis in evenwicht houdt en waaraan trap en krui haspel bevestigd zijne De onderbouw is door een betimmering en rieten afdal< b e— schermd tegen weersinvloeden . De mulder heeft hierin de beschikking over een beperl<te overdel<te opslagruimte. Een viertal deuren is nodig om de tussen de vier teerlingen gelegen vakken te bereiken.
Boven tegen de achterwand van de molenkast is een luifeltje aangebrachte Onder dit afdakje steekt een door het bovenwiel aan— gedreven lui rol t uite Om deze ronddraaiende as kan de molenaar een touw slaan om zakken graan naar de steen zolder te hijsen. T n de zijkanten van de romp zijn op beide zolders kijkgaten aange— bracht, waardoor de molenaar naar buiten IK ijkt om t een oogje in het zeil te houden t e Een bijzonderheid van onze standerdmolen is zijn houten bovenase Bij de meeste molens zijn die houten assen vervangen door gietijzeren. Het grote bovenwiel drijft op de steen zolder met een schijf spil rechtstreeks de bovenste steen, de t loper in de maal stoel aan. Het graan wordt via de stortkaar in de maal stoel tussen de stenen gelaten.
J o PI . Stik voort in:
Tussen Vecht en Eem jaargaang 5, blz . I C) 3—1 05, overgenomen met toestemming uit het contactblad van het Nederlands Openlucht Vluseum e
Zie verder: t 'U it de geschiedenis van de Hui zer korenmolen li door A a J e K 6114 er, Tussen Vecht en Eem, jaargang 3, blz. 1 07-1 23 .
Ons lid de heer J . H e van den Born heeft de aandacht gevraagd voor de betekenis van het woord Warande naar aanleiding van een wand e— ling door Brussel waar op een straatnaambordje ' I Ru e du Par c 't in het Vlaams vertaald werd met Tl ll]arandestraat tl o Wij kennen in Huizen de Warande Rijsbergen, gelegen • tussen Huizen en Blaricum.
Het woord I warande' stamt uit de middel nederlandse literatuuro
Daar heeft het (volgens het middel neder land Ee woordenboek van Verdarn) de betekenis van lusthof of jachtterreine Een warande— meester of ook war ander was een boswachter.
Maar het woord warande betekent ook waarborg, vrijwaring, garantie vergelijk het Engelse woord li warrant tl ) Het z OLI aardig zijn deze verwante betekenissen eens aan de hand van oude of archief teksten x————x toe te lichten. Wie weet daarover iets op te diepen?
Hui zer vertellingen: 'I C)e aauwud vur Kursaauwud lt
Ongetwijfeld zullen vele van onze leden reeds in het bezit zijn van het kostelijke verhalenboek van de heer Henk Rebel (alias Ha indruk van t t Noord era inde) , dat enkele weken geleden is ver-schenen. Het is een bundeling van verhalen die hij jarenlang ter gelegenheid van Kerstmis heeft geschreven.
Ondanl<s de op de eerste aanblik wat moeilijk aandoende spelling van het Hui zer dialect blijkt bij nader kijken zoals dat vaak het geval is — dat de tekst zich ook door een buitenstaander goed laat lezen. Het is zeker de verdienste van deze verhalen Clet zij een gevoel geven van de manier waa.rop het in het leven van alledag in een gemeenschap onder elkaar toeging . Daarover wordt smakelijk verteld. De belangstelling voor deze goed verzorgde uitgave is dan ook terecht bijzonder groot!
nre 1 , 1
GENEALOGIE llJi e zich met de genealogie bezighoudt raal<t vroeg of laat in de problemen. Dan hebben onze voorouders n.l. nog geen achternamen, maar worden vermeld als Teunis Jansz . , Jan Gerrits z o en ga zo maar door. Worden er in hetzelfde tijds— bestek meer Teunissen Jansz o geboren of een Teunis Gerrits ze , dan wordt het een hele puzzle uit te zoeken wie de gezochte Teunis is e Zo kom je vanzelf op de vraag: l ! Waar komen onze achternamen vandaan ? tl
T n sommige gevallen is de herl<omst met zekerheid te achter— halen, maar meestal moeten wo er t waarschijnlijk tl bi. j denken. Tot + 1 100 had men doorgaans enl<el 'voornamen. Deze allereerste namen zullen een persoonlijke eigenschap van de bezitter aan— geduid hebben, maar door taalverandering en van woorden werd de betel<enis in de loop der eeuwen niet meer b e— grepen. Door deze vervorming en vereenvoudiging werd het aan— tal •gebruikte namen kleinere CJol< nam de bevolking en het rei s— verl<eer toe, waardoor er meer behoefte aan onderscheid ont— stonde Zo kwam het dat men omstreel<s de 1 3e eeuw een toevoe— ging ging gebruikén bv. Claes Ver Brecht en sone ( Wer betekent V rouw, Brecht en is de tweede naamval) ,
Dan IK ornt in 1 563 bij Concilie van Trente, dat de Christenen verplicht een heiligennaam als doopnaam als doopnaam te kiezen. Uit het bovenstaande blijkt dat de oudste geslachtsnaam vader s— (patronymica) , b e v. Teunis Gerrits z, en moedersnamen (matro— nymica) , bo ve Jan Halewiens, zijn 0 Cok een bij— of toenaam k warn al voore Wie zich in de herkomst van zijn geslachtsnaam wil verdiepen moet zich eerst het volgende afvragen:
1 e Hoe luidt de oudst overgeleverde varrn van de naam ?
2e waar kwam het geslacht, de familie oorspronkelijk vandaan 3 e Welk beroep hadden de voorvaderen ?
Vervolgens kunnen we de achternaam enigszins groeperen
1 . De tweede voornaam (patronymica—rnatronymica)
2 . Wan aardrijkskundige betekenis
3 . Ontleend aan het beroep of ambacht
4 . Namen van allerlei oorsprong
De T weede Voornaam De meest bekende vormen hiervan, ook alweer vereenvoudigd zijn Jansen, Peters, Wiggert s, Hendriks, Wouters, enz . in alle mogelijke schrijfwijzen. P(laar er zijn nog meer mogelijk — heden. Daarvoor gaan we uit van het Frankische woord 't ing De oorspronkelijke betekenis hiervan is: behorende tot het gezin, de familie, het geslacht van. Zo kennen we uit de ge— schieden is o. a . de Karol ingen en de Flerovingen . Ook aardrijk s— kundig k omen we het tegen in Lothar ingen, Harlingen, Groeningen, enz . Later kreeg 'T ing li ook de betekenis zoon van'! eh vinden we het terug in b. v. Wol ther Wol the ring . De Saksische vorm is De Vlaamse 'l Ynck en de Friesche H ing a
Hieruit is dus ook al een aardrijkskundige oorsprong te halen. Het Friesche betekent man, horige, zoon, kleinzoon, na— kornel ing e.d. De uitgangen —a—ma en stra— zijn een verouderde 2e nàamvale
Toen de betekenis van t' ing li teloorging en sorns al veranderd was in ' T en werd er nog een vorm van soen aan toegevoegd, b. v o Gemakshalve kon ook deze toe— voeging voor een deel verdwijnen zodat Fokken s overblijft. Belangrijk is de oude "mans 'I naarn uit de achternaam te halen,
nr. -5-
2e Namen van Aardrijkskundiqe betekenis
Deze groep is onder te verdelen in:
ae Aardrijkskundige eigennamen en
b. Soortnaam van aardrijkskundige oorsprong.
ade a
De naam geeft aan: de woonplaats, het oord, het landschap , het land of de gouw waar i emanci vandaan Ook rivieren horen hierbij, Van der AA, Van Overeem o
Wanneer iemand naar een andere streek trok kreeg hij daar de naam van waar hij vandaan kwame Vooral wanneer de eigenlijke door hern gebruil<te naam in de nieuwe omgeving te moeilijl< was.
Daar deze namen meestal na 1 1 CIC) zijn ontstaan, zijn ze taal— IK unclig veel begrijpelijker voor onse Geleerden gaven hun naam ecl)ter graag een latijns aanzien: Tilanus (Tiel) 9 Aconius
En ene Jacob Harmens zoon van Oudewater ging zich noemen: Jacobus Arminius Veteraquinas.
In deze groep horen waarschijnlijk thuis de namen Schotsman ( Contacten op godsdienstig gebied tussen Nederland en Schot— land) , Vlaming s ( s—zoon van) van Hees, van Sprundel van Acht— hoven en van Hel•den. Beyerinck kan ontleend zijn aan het land, maar ook aan de vroegere mansvoornaame Ook hier is het belang— rijl< de oude aardrijkskundige namen te kennen, daar er plaat— sen verdwenen zijn of veranderd van naam, terwijl de geslacht s— naam voortleefde e Zo heet het oorspronkelijke Diepenhorst nu Ouddorp, Te t rode werd Overveen en Remrnerswaal l<omt van Reymers— wael, dat in de 17e eeuw in de Oosterschelde verdween.
ade b
Soortnaam van aardrijkskundige oorsprong:
Namen met II van 'T ervoor zijn bijna allen van aardrijkskundige oorsprong in de breedste zin 0 Dus ook van de ( ter) Berg, van Dam enz. Dver•igens werd het voorzetsel van in de loop der tijden vaak weggelaten als zijnde lastig en overbodige Deze groep is niet plaatsgebonden en de betreffende namen worden gedragen door talrijke onderling niet v er wante geslachten. Namen als v ed. Akker, en v e dc Brink spreken voor zich, maar 001< hier is het weer noodzakelijk c] oorspronkelijke beteke— nis van woorden te kennen. Enkele voorbeelden:
Zo was een land een ouw of ooi met de bijgedachte van woest, onontgonnen, ontstaan uit het middel nederlandse "ode rr en terug te vinden in plaatsnamen als Arnmerzoden en Wanrooie Als achter— naarn kennen we van Ooy of van D yeno
Een rode of rade was een open plaats in een bos waar bomen gerooid waren. Hiervan afgeleid zijn van t t Rood, van Rooy ( en) van Raay( en) en ook S t . Oedenrode.
Broek is een moerassig door water gebroken land, zo ook b rook, broicl< , b ruche
Hil is een heuvel en horst een dicht begroeid bosje: Ts hiermee de Hilhorst verklaard ? Koog, Kaag of K eeg was een poldero Loo is een eikenbos (Looman, Lornan) o
Een Fries woord voor hoek is horn, hoorn (van den Hoorn) .
De Friese vorm met 'i van 't is een a t' erachter, Buwalda Wouda. Deze laatste kan echter ook een patroniem zijn. Met de Friese namen is het oppassen geblazen.
T n de loop der tijden smelten van en der samen tot (ver) hoeven, ( ver) meer enzo
Ook worden bijwoorden geslachtsnamen zoals van Achter en van Bovene
2e jaargang nr. 1 gal
30 Namen ontleend aan het ambacht Dit soort namen komt meer in het zuiden dan in het noorden voor, misschien i evomo eerdere bloei van nijverheid, hand— werk, enzo
De oudste namen in deze groep zijn waarschijnlijk Visser,
Heder, Jager. Oudnederlands voor jager is Weiman of Wildschut,- e Dan kennen we o e a . I immerman, lYletselaar en Srnid, maar Kok IK an de Nederlandse schrijfwijze voor het f ranse coq ( haan) zijn en past hier dan niet bij o Vroeger schreef men wel vaker " cop het gehoor" e Zo kwamen wij in het boek van Deken de Beer de naalTt Prie t, egen, hetgeen duidelijk Peri er moest zijn.o Van d e oor I citj s— voering hielden we Ruiter, P'laarschall< , pqajoor en Admiraal overe Van de landbouw: Bouwman, f{lulder, de Zaayer, Garden ie re Een vroegere benaming voor boer is Huisman e Vanuit het gildewezen 1< 0111 t de naam Baas. Ook in deze groep komen latijnse vormen voor: . Faber voor Smid en Kuiper werd Cup e rus of V i Ë tor 9 of — schoon dit laatste eigenlijk de vlechter, mandenmaker betekent. e
4e Namen van allerlei oorsprong
Hieronder vallen de namen ontleend aan lichamelijke of geest e-lijke eigenschappen, zoals de U ange, de Korte, de Groot, de Goede, de Quaay, Pronk, de Heus (de Hoofsche) , Grim, Snel en Wakker kunnen karaktereigenschappen zijn, doch ook afleidingen van vroegere oud—gerrnaanse mans voornamen (Snelder—s??? ) Namen ontleend aan planten, dieren, lichaamsdelen, huisraad enzo spreken voor zich. Verder zijn er vele ontstaan uit huis— namen e Aanvankelijk bestonden er nog geen huisnummers, maar hadden de huizen een naam op een uithangbord of gevelsteen, uitgebeeld of geschreven of beiden.
Men kan dus genoemd zijn naar het huis waarin men woonde, de mogelijkheden zijn legio: ( Van der) Zwaan, van der U eeuw, van der Pijl, Kroon, Degen, Schilt; deze laatsten waren vooral in de middeleeuwen als huistel<en in zwang
Zuidnederlanders hadden over het algemeen in de INIiddel eeuwen al vaste geslachtsnamen, die dus in de oude spelvorm bleven bestaan. In de Hollandse steden droegen de voorname burgers in de 1 5e en 1 6e eeuw een achternaam, maar het gros van de bevolking en vooral op het platteland was in de 1 8e eeuw zo v er .
T n Friesland duurde het zelfs tot het begin van de 1 ge eeuw. Overigens 1<11Jamen er op het platteland al zeer vroeg geslacht s— namen voor, die ontleend waren aan boerderijnamena Zo kwam in
Soest in de 1 4e eeuw al de familienaam Hilhorst voor. De
Stalenhoef en het Klooster waren ook boerderijen in Soest. V66r 1 81 1 was er totale vrijheid in het gebruik van familie— namen. De kinderen kregen soms defarnilienaarn van hun moeder en men wisselde ook nog wel eens van naarno
Nadat in de loop van de 1 8e eeuw de meeste families een ge— slachtsnaam waren gaan gebruiken, verplichtte Napoleon in 1 81 1 iedereen orn een familienaam te q aan voeren. Dit moest de naam van de vader zijn (indien bekend Degenen die nog
geen familienaam hadden, lieten registreren en wie dat allemaal Zonder I van i
roet het voorgaande werd slechts sluier opgelicht.
Wie nieuwsgierig is geworden en er goed aan het boek tl Hoe l<ornen G . Jo Uitrnan te lezen.
een patroniem of een bijnaam niet zag zitten werd
een tipje van de naarn—
er meer van wil weten doet wij aan onze namen t ' door
Bei' tie van